گروه اقتصادی برهان/عمار خسروجردی؛ یکی از مباحث بسیار کلیدی و
مهم که رهبر فرزانهی انقلاب به آن پرداختهاند، بحث تولید ثروت در کشور
است. ایشان در دیدار با دست اندرکاران اجرای اصل 44 قانون اساسی که در
تاریخ 30/11/85 صورت پذیرفت، نکات مهمی را در ارتباط با فرهنگ تولید ثروت در اسلام، مطرح کردهاند که در زیر به بخشی از آنها اشاره میشود.
«بعضی از
این مطالب را هم با خود من مطرح کردند و گفتند شما با ابلاغ این سیاستها
موجب میشوید که افرادی دارای ثروتهای بزرگ و سنگین شوند و با این
فعالیتهای اقتصادی یک عده ثروتمند میشوند. من در جواب آنها گفتهام و
حالا هم میگویم که ثروتمند شدن از راه قانونی و مشروع، از نظر اسلام هیچ
اشکالی ندارد. ما هیچوقت نگفتیم که اگر کسی فعالیت قانونی و مشروع بکند و
ثروتی به دست بیاورد، از نظر شرع نامطلوب است. هیچکس این را نگفته و
نمیگوید، افرادی که دین را میشناسند و قرآن را میشناسند نیز چنین
نمیگویند.
دو چیز را با
هم نباید مخلوط کرد. یکی، تولید ثروت است. کسی فعالیت کند به شکل صحیحی و
ثروت تولید کند. یکی، نحوهی تولید و نحوهی استفاده است. بخش اول قضیه،
چیز مطلوبی است؛ چون هر ثروتی که در جامعه تولید میشود، به معنای
ثروتمند شدن مجموع جامعه است. بخش دوم که بخش حساس است، این است که چگونگی
تولید مورد توجه قرار بگیرد، از راههای غیرقانونی، با استفاده از تقلبات و
تخلفات نباشد، مصرف او، مصرف نامطلوبی از نظر شرع نباشد، بتواند مثل خونی
در رگهای جامعه جریان پیدا کند، صرف در فساد نباشد.
این
آیهی شریفه را ملاحظه کنید، سورهی قصص، آیات مربوط به قارون، قارون یک
نمونهی کامل و یک ثروتمند نامطلوب از نظر اسلام، قرآن، شرع و همه است. از
قول قوم قارون، (یا بزرگان و متدینین بنیاسراییل، یا حضرت موسی) قرآن نقل
میکند، «قال له قومه»، این حرفها از آدمهای عامی و معمولی نیست،
بنابراین حرفهای معتبری است.
این
آیهی شریفه را ملاحظه کنید، سورهی قصص، آیات مربوط به قارون، قارون یک
نمونهی کامل و یک ثروتمند نامطلوب از نظر اسلام، قرآن، شرع و همه است. از
قول قوم قارون، (یا بزرگان و متدینین بنیاسراییل، یا حضرت موسی) قرآن نقل
میکند، «قال له قومه»، این حرفها از آدمهای عامی و معمولی نیست،
بنابراین حرفهای معتبری است، علاوه بر اینکه خودِ قرآن این حرفها را
تقریر میکند، یعنی بیان و اثبات میکند که به او میگویند: «و ابتغ فیما
اتاک اللَّه دار الأخرة؛ آنچه که خدا به تو داد، این را وسیلهی به دست
آوردنِ آخرت قرار بده» در روایات ما هم هست:
توصیهی اول: «نعم العون الدّنیا علی الأخرة؛ از این ثروت برای آباد کردن آخرتت استفاده کن»
توصیهی دوم: «ولا تنس نصیبک من الدّنیا؛ سهم خودت را هم فراموش نکن»
خود
تو هم سهمیداری، نصیبی داری، آن را هم ما نمیگوییم که استفاده نکن، خودت
بهرهمند نشو از این ثروت، نه، بهرهمند هم بشو، مانعی ندارد.
توصیهی سوم: «و أحسن کما أحسن اللَّه إلیک؛ خدا به تو این ثروت را داده، تو هم وسیلهای بشو که بتوانی این ثروت را به دست مردمیکه نیازمندند، برسانی»
یعنی سهمی از این را به مردم بده.
توصیهی چهارم: «ولا تبغ الفساد فی الأرض؛ فساد ایجاد نکن»
آفت
ثروت که باید از آن جلوگیری کرد، ایجاد فساد است. مترف نشو. به او
نمیگویند ثروت جمع نکن، یا از این ثروتی که داری، برای ازدیاد آن استفاده
نکن، یا آن را به کار تولید و سازندگی و تجارت نزن، میگویند سوءاستفاده
نکن، از این ثروتت استفادهی خوب بکن، که بهترین استفاده این است که آخرتت
را با آن آباد کنی. نصیب خودت را هم داشته باش، سهم خودت را هم داشته باش. منطق اسلام این است.
شما در کتابها خواندهاید، از اهل منبر هم زیاد شنیدهاید که امیرالمؤمنین(علیهالسلام) اوقاف زیادی دارد. گفت: «لا وقف إلّا فی ملک؛ کسی که مالک نباشد، که نمیتواند وقف کند.»
این
اوقاف، املاک امیرالمؤمنین(علیهالسلام) بود. ایشان این املاک را به ارث
که نبرده بود، با کار خودش تولید کرده بود. در آن وضعیت کم آبی،
امیرالمؤمنین(علیهالسلام) چاه میزد، آب بیرون میآورد، مزرعه درست
میکرد، آباد میکرد، بعد وقف میکرد. بعضی از اوقاف
امیرالمؤمنین(علیهالسلام)، قرنها مانده است. پیداست چیزهای
ریشهدار و مهمی بوده است. بههرحال، تولید ثروت چیز خوبی است. اگر
چنانچه در این تولید ثروت، قصد صرف او برای کار خیر، برای پیشرفت کشور،
برای کمک به محرومان باشد، حسنه هم هست، ثواب هم دارد.
اگر از من سؤال کنند کسی ثروتی تولید کند برای اینکه
20 نفر یا 100 نفر انسان را که زندگیشان سرشار از محرومیت است، به نوا
برساند، یا به عنوان مثال فرض بفرمایید که 50 نفر را که در فلان شهر زندگی
میکنند و در آرزوی یک بار زیارت قبر مطهر علیبنموسیالرضا(علیهالسلام) در حسرت
هستند و نتوانستند بروند، اینها را با ثروتش به زیارت ببرد، این بهتر است
یا با همین پولی که میخواهد با آن تولید ثروت کند، 10 سال پشت سر هم عمره
برود، بنده به طور قطع و یقین و بدون هیچ تردید، خواهم گفت؛ اولی مقدم
است. حالا هر سال عمره نرود. تولید ثروت فینفسه ممدوح است، اگر با نیت کمک
باشد، آن وقت حسنهی الهی هم هست، اجر الهی و اخروی هم دارد.»
(بیانات رهبری در دیدار با مسؤولین اقتصادی و دست اندرکاران اجرای اصل 44 قانون اساسی)
رهبر
انقلاب اسلامی با تأکید بر اینکه شرایط برای سرمایهگذاری در بخشهای
تولیدی و افزایش تولید با بهرهدهی بالا فراهم شده است، میفرمایند:
«سرمایهگذاری ثروتمندان در بخشهای تولیدی و تولید ثروت در جامعه یک عبادت
و ثواب است که این فرهنگ باید بیش از پیش در جامعه عمومیت یابد ضمن آن که
مدیریت کشور نیز باید به گونهای باشد که تمامی طبقات و قشرهای مختلف از
نتایج این سرمایهگذاریها، بهرهمند شوند.»
رهبر انقلاب اسلامی با تأکید بر اینکه
شرایط برای سرمایهگذاری در بخشهای تولیدی و افزایش تولید با بهرهدهی
بالا فراهم شده است، میفرمایند: «سرمایهگذاری ثروتمندان در بخشهای
تولیدی و تولید ثروت در جامعه یک عبادت و ثواب است که این فرهنگ باید بیش
از پیش در جامعه عمومیت یابد ضمن آن که مدیریت کشور نیز باید به گونهای
باشد که تمامی طبقات و قشرهای مختلف از نتایج این سرمایهگذاریها،
بهرهمند شوند.»
(بیانات در صحن جامع رضوی، ١ فروردین سال 1388)
با توجه به بیانات رهبر معظم انقلاب، نکات زیر قابل استنباط است:
١-
در نگاه مقام معظم رهبری، تولید ثروت از راه حلال و در مسیر قانونی و
مشروع و در خدمت منافع تمام جامعه به خصوص نیازمندان و البته با حفظ
سهم تولید کننده در فرآیند تولید ثروت، امری ممدوح و عبادت است.
٢- نکتهی
کلیدی این است که مقام معظم رهبری بر این نکته تأکید میکنند که ثروت
نباید موجب فساد در جامعه شود. فرآیند تولید ثروت در جامعه باید به گونهای
شود که ثروت و فرآیند تولید ثروت نباید موجب فساد در جامعه شود. اصل مبارزه با فساد بر اصل تولید ثروت، مقدم است.
٣-
از دیدگاه مقام معظم رهبری سرمایهها باید در جامعه در فرآیند تولید منجر
به تولید ثروت شوند. با توجه به این نگاه ایشان باید شرایط اقتصادی را به
گونهای طراحی و مدیریت نمود که فضای تولید در اقتصاد کشور رونق بگیرد و
تولید بهترین و اصلیترین ممر تولید ثروت در جامعه شود. باید با موانع
تولید مقابله نمود و همهی بخشهای اقتصاد در خدمت تولید باشند.
٤- فرآیند تولید ثروت در جامعه باید مدیریت شود و این مدیریت در فرآیند تولید، باید به گونهای صورت پذیرد که همهی طبقات و قشرهای مختلف به خصوص محرومین از نتایج این سرمایهگذاریها بهرهمند شوند.
آن چه که باید در این زمینه به صورت جدی و کلیدی مد نظر قرار گیرد، هدایت سرمایهها در اقتصاد ایران است که این هدایت باید تنها در بستر و مسیر تولید باشد و هیچ.
در
این راستا باید به یک نکتهی کلیدی توجه کرد ساختار رانتی- نفتی اقتصاد در
ایران بستری را برای سودهای بادآورده بخش دلالی و توزیع و علاوه بر این در
نظام توزیع فراهم ساخته است که باید به شدت اصلاح شود. نکته کلیدی این که
تا زمانی که سودهای کلان در بخش هایی از اقتصاد ایران وجود دارد، انگیزه ای
برای هدایت سرمایه ها در فرآیند تولید وجود ندارد.
در این راستا باید به یک نکتهی
کلیدی توجه کرد ساختار رانتی- نفتی اقتصاد در ایران بستری را برای سودهای
بادآورده بخش دلالی و توزیع و علاوه بر این در نظام توزیع فراهم ساخته است
که باید به شدت اصلاح شود. نکته کلیدی این که تا زمانی که سودهای کلان در
بخش هایی از اقتصاد ایران وجود دارد، انگیزه ای برای هدایت سرمایه ها در
فرآیند تولید وجود ندارد.
سودهای باد آورده در این بخش را میتوان به راحتی از نوع واکنش فعالان این بخش از اقتصاد ایران نسبت به قانون مالیات بر ارزش افزوده ملاحظه نمود.
واقعیت است که هیچ کس حاضر نیست از سودهای
50 تا 300 درصدی بازار دل بکند و وارد تولید در فضای سود رقابتی با 15
درصد شود؛ این سود رقابتی در بازارهای جهانی عددی حول و حوش هفت تا ده درصد است.
بخش دیگر اقتصاد ایران که تاکنون تجربهی سوداگری در ادوار مختلف را داشته است اما با تلاشهای دولت این سوداگری مهار شده است، بخش مسکن است.
دولت با سیاستهایی
چون مالیات بر معاملات مکرر، طرح مسکن مهر و حذف زمین از قیمت مسکن فضای
سوداگری در این بخش از اقتصاد ایران را از بین برده است. در این فضا دیگر
بستری برای سوداگری وجود نخواهد داشت و سرمایه راهی جز تولید ندارد. زمانی
که شرایط این گونه شد، ساختارها خود را با تولید هماهنگ خواهند کرد. قدم
بعدی، شناسایی نیازهای اساسی مردم و هدایت منابع به آن سمت است. این موضوع
هم نیاز به بحث دیگری دارد که در این نوشتار فرصت پرداختن به آن وجود
دارد.*
(*) عمار خسروجردی؛پژوهشگر/انتهای متن/